بسم الله الرحمن الرحیم

  

۰+-گروه دیدگاه / حوزه جامعه, خانواده و جوان http://fna.ir/۹۲/۰۷/۱۵ :: ۰۳:۰۰ نظام ارزش ها، شخصیت و تغییرخبرگزاری فارس: نظام ارزش ها، شخصیت و تغییر

عوامل مهمى در تغییر ارزش ها مؤثرند که از جمله جهانى شدن، فردگرایى و نفوذ تفکر دوران مدرن است. بنابراین، پابه پاى تغییرات در مناسبات زندگى فردى و اجتماعى در هنجارها و ارزش هاى ذهنى نیز تغییرات رخ مى دهد.

بخش اول

چکیده

یافته هاى نظرى نشان مى دهد که نظام ارزشى به عنوان محورى ترین اعتقاد فرد تلقى شده و رفتارهاى او را تحت تأثیر قرار مى دهد. هدف این پژوهش بررسى رابطه بین نظام ارزش ها، شخصیت و تغییر است. این بررسى با استفاده از روش مطالعه مرورى و کتابخانه اى به سامان رسیده است. نتایج تحقیق نشان مى دهد که گشودگى به تجربه، سازگارى و مسئولیت پذیرى از ابعاد پنج گانه شخصیت با ارزش ها بیشتر در ارتباط است.

عوامل مهمى در تغییر ارزش ها مؤثرند که از جمله جهانى شدن، فردگرایى و نفوذ تفکر دوران مدرن است. بنابراین، پابه پاى تغییرات در مناسبات زندگى فردى و اجتماعى در هنجارها و ارزش هاى ذهنى نیز تغییرات رخ مى دهد. تعلیم و تربیت و یک نگاه بنیادین دینى در پرورش شخصیت مى تواند در حفظ ارزش هاى بنیادین در مقابل تغییر مؤثر باشد.

کلیدواژه ها: نظام ارزش ها، شخصیت، تغییر، تعلیم و تربیت اسلامى.

مقدّمه

واژه «ارزش»1 در زبان فارسى از اسم مصدر«ارزیدن» و در معانى قدر، مرتبه، استحقاق، لیاقت، شایستگى، زیبندگى، و برازندگى آمده است. در فرهنگ لغت پیشرفته آکسفورد،2 ارزش ها به عنوانباورها درباره آنچه که درست و غلط بوده و آنچه که در زندگى مهم است تعریف شده است. ارزش ها در واقع، انعکاسى از نیازهاى مادى و روانى انسان و تبلورى از وضعیت ارتباط متقابل و روابط اجتماعى هستند که به تعابیر گوناگون، از جمله احساسات عمیق و تعیین بخش رفتار، نگرش بنیادى ناظر بر اهداف، و ایده آل ها، نوعى الگوى اجتماعى و معیارى براى تنظیم رفتار محسوب مى شوند.3

هنگامى که در مورد ارزش ها مى اندیشیم بدین نتیجه مى رسیم که همواره جهت هاى زندگى و تفکرمان را از داورى هایمان نسبت به ارزش ها تعیین مى کنیم و آنچه را برتر است بر سایر گزینه ها ترجیح مى دهیم و همان را برمى گزینیم.4

شناخت و بررسى عمومى ارزش ها را از حیث ایجاد و منشأ تکوین، ماهیت، نسبى یا مطلق بودن، عینى یا ذهنى بودن، فطرى یا اکتسابى بودن، تاریخى یا غیرتاریخى بودن، منبع و مصادیق آن و مباحث دیگر «ارزش شناسى»5مى گویند که یکى از  شاخه هاى فلسفه است.6

    ارزش ها از نظر اهمیتى که دارند، یکسان نیستند و در مجموعه اى جاى دارند که به آن «نظام ارزشى»7 گفته مى شود. این نظام به عنوان معیارىبراى قضاوت درباره خود و دیگران، انتخاب هاى فرد را تحت تأثیر قرار مى دهد. اولویت هایى که افراد به ارزش ها مى دهند، یکسان نیست. این اولویت ها معمولاً متأثر از خلق وخو، شخصیت، تجربه هاى جامعه پذیرى، تجربه هاى منحصر به فرد زندگى، فرهنگ پیرامون و مانند آن است.

در کل، ارزش ها در شمار درونى ترین لایه هاى شخصیت افراد بوده و شناخت دقیق هر فرد در گرو شناخت این ارزش ها و گرایش هاى ارزشى و هویتى اوست. هریک از ارزش ها را مى توان عقاید پایدار فرد نسبت به شیوه خاص از رفتار یا هدف نهایى زندگى دانست که از نظر فردى یا اجتماعى در مقابل شیوه دیگرى از رفتار یا هدف دیگرى از هستى قابل ترجیح است.8

    همانند بسیارى از مفاهیم دیگر علوم اجتماعى، در خصوص تعریف ارزش ها توافق کاملى وجود ندارد. شوارتز9 در نظریه خویش، ارزش ها را به دوبخش ارزش هاى جمعى و ارزش هاى فردى تقسیم مى کند. ارزش هاى جمعى، ابعاد محافظه کارى و توجه به ماوراى خود و ارزش هاى فردى تمایل به تغییر و تقویت خود (پیشبرد اهداف شخصى) را شامل مى شود.

ابعاد ارزشى تشکیل دهنده محافظه کارى و توجه به ماوراى خود، که بیانگر ساختار سنتى اند، عبارتند از: امنیت، همنوایى، سنت، نوع پرستى و جهان روایى (رستگارباورى). ابعاد ارزشى تشکیل دهنده تقویت خود و تمایل به تغییر نیز که بیانگر ارزش هاى مدرن اند، شامل قدرت، موفقیت، لذت گرایى، برانگیختگى و خوداتکایى هستند.

شوارتز در سال 1992 در مقاله اى با عنوان «پیشرفت هایى در نظریه ارزش ها» نتیجه تحقیق خویش را درباره ساختار ارزش ها، مشتمل بر نمونه اى متشکل از معلمان و دانشجویان 20 کشور منتشر ساخت. نتایج او نشان داد که مهم ترین ارزش ها در این 13 کشور به ترتیب عبارت بودند از: خیرخواهى، خوداتکایى و رستگارباورى، امنیت و همنوایى. پنج نوع ارزش داراى اهمیت کم نیز به ترتیب عبارت بودند از: موفقیت، لذت گرایى، انگیزش، سنت و قدرت.

     رویکرد «توسعه انسانى به ارزش ها» معتقد است که جهت گیرى ارزشى در طول مراحل مختلف زندگى تغییر مى کند. براى مثال، تحصیلات یک تجربه روبه رشد مهمى است که تأثیر زیادى بر ارزش ها مى گذارد. عبدالفتاح10 نشان داده است کهپسران بیش از دختران به آزادى و استقلال اعتقاد دارند. در حالى که دختران با ارزش هاى خانوادگى و نظارت والدین به لحاظ عاطفى و اجتماعى سازگارى بیشترى دارند.

نوربالا و همکاران11 در بررسى سلسله مراتب ارزش دانشجویان دانشگاه شاهد نشان دادند که سلسله مراتب ارزشى دانشجویان به ترتیب ارزش هاى دینى، اجتماعى، سیاسى، نظرى، هنرى و اقتصادى و متغیرهاى جنس، دانشکده، خانواده، نوع دیپلم، شغل والدین و محل سکونت خانواده در اولویت هاى ارزشى دانشجویان تأثیر دارد.

     به زعم شوارتز12 ارزش ها به عنوان مفاهیممطلوب، اعمال انتخابى افراد و ارزیابى رویدادها را تحت تأثیر قرار مى دهند. ارزش ها قضاوت ها را نیز تحت تأثیر قرار مى دهند. بر اساس نظریه انطباق اجتماعى، ارزش ها یک نوع شناخت اجتماعى هستند که کارکردشان تسهیل انطباق فرد با محیط است. ارزش ها انتخاب رفتار را نیز تحت تأثیر قرار مى دهند. بخشى از انتخاب رفتار در شرایط خاص توسط باورهاى پیشین و ارزش ها تعیین مى شوند.13 فیشبین و آگزین14 رابطه باورها،نگرش ها و ارزش ها را به شکل زیر نشان مى دهند:(باورها+ارزش ها) مجموع=نگرش ها {A=Sbv}

     هدف در ارزش از نوع مطلق است و صبغه وجوبى دارد؛ بدین معنا که «باید این کار را انجام دهم.» ارزش چارچوب نهایى ارزیابى هاى مختلف ماست و جهت، میل، گرایش و انواع رفتار ما را در موقعیت هاى مختلف تحت تأثیر قرار مى دهد. این میل ها اگر به تحقق «من» منجر شود، به ارزش ها تبدیل شود. گفتنى است که تفکیک دقیق دو مفهوم ارزش و نگرش (گرایش) در حوزه علوم رفتارى، شبیه تفکیک میان ژن ها و کروموزم ها در حوزه زیست شناسى است.15

    بیلسکى16 و شوارتز تعریفى مفهومى از ارزش هاارائه داده اند که پنج ویژگى رسمى ارزش ها را دربرمى گیرد: ارزش ها مفاهیم یا اعتقادات درباره رفتارها یا حالات مطلوب هستند که وضعیت هاى ویژه را برتر مى کند؛ انتخاب یا ارزیابى از رفتار و رویدادها را هدایت کرده و به وسیله اهمیت نسبى شان مرتب مى شوند. از این رو، به نظر مى رسد رابطه مستقیم و مهمى بین ارزش و واکنش هاى افراد وجود دارد.

     با عنایت به مطالب مطرح شده،سؤال اصلى این است که چه رابطه اى بین شخصیت و ارزش ها وجود دارد؟ سؤالات فرعى نیز از این قرارند: آیا تغییر الزامى است؟ و شکل گیرى شخصیت چه نقشى در قبال تغییرات ایجادشده مى تواند داشته باشد؟

     به نظر مى رسد باید رابطه بین سه متغیر ارزش ها، شخصیت و تغییر مورد بررسى قرار گیرد تا مشخص شود در قبال تغییر در نظام ارزش ها شخصیت چه نقشى مى تواند داشته باشد. رابطه سه متغیر به صورت مرورى در حوزه روان شناختى و تربیتى مورد توجه زیادى قرار نگرفته است. از این رو، به نظر مى رسد بررسى متغیرهاى دخیل و میانجى در اثرات تعاملى متغیرها و نقش تعلیم و تربیت اسلامى در این خصوص از اهمیت بسیارى برخوردار باشد.

ارزش ها و شخصیت

ارزش ها یکى از مهم ترین اجزاى نظام فرهنگى در سطح کلان و نظام شخصیت در سطح خرد هستند. در یک تعریف، مى توان شخصیت را الگوى ویژه اى از صفات، و یک صفت شیوه مداوم نسبى و قابل تمیز دانست که در یک فرد متفاوت از فرد دیگر است. بر اساس این تعریف، ارزش هاى یک فرد نیز یک زیرمجموعه از صفات است. اگر شخصیت را به مفهوم کلى آن، یعنى مجموعه صفاتى که با عث تشخیص یک فرد از افراد دیگر مى شود، در نظر بگیریم، ارزش ها نیز مانند هوش و دیگر مظاهر تفاوت فردى، جزئى از شخصیت را تشکیل مى دهد. اما تفاوت هایى بین صفات شخصیت و ارزش ها وجود دارد.

صفات به عنوان توصیف هایى از الگوهاى مشاهده شده در رفتار است، در حالى که ارزش ها ملاک هایى هستند که افراد براى قضاوت کردن مطلوبیت رفتار، افراد و رویدادها به کار مى برند. صفات به طور نسبى ثابت اند، در حالى که ارزش ها متغیرند.17 ولى در اکثر تحقیقات، فرضشده که ارزش ها یک بار شکل مى گیرند و در سرتاسر زندگى فرد ثابت باقى مى مانند.18 شوارتز بر این باور است که ارزش هاى شخصى یک طیف انگیزشى را تشکیل مى دهد که در مجموع شامل 10 نوع ارزش مى شوند. ارزش هاى ده گانه از لحاظ تعریف و گویه ها عبارتند از:

1. پیشرفت: موفقیت شخصى  که از طریق شایستگى مطابق با معیارهاى اجتماعى مشخص مى شوند؛ از جمله: جاه طلبى، باهوشى، احترام به خود، موفقیت، توانا، و اثرگذار.

2. خیرخواهى و حسن نیت: حفظ و بهبود رفاه افرادى که غالبا با او تماس شخصى دارند؛ از جمله: زندگى روحانى، بخشش، کمک کننده، صادق، وفادار، عشق بالنده، معنى در زندگى، مسئول، و دوستى واقعى.

3. همنوایى: خویشتن دارى در اعمال، تمایلات و تکانه هایى که ممکن است منجر به آسیب به دیگران و زیر پا گذاشتن انتظارات یا هنجارهاى اجتماعى شود؛ از جمله: اطاعت، نزاکت، خویشتن دارى، و افتخار.

4. لذت گرایى: ارضاى لذت بخش براى خود شخص؛ از جمله: زندگى خوشایند، و لذت.

5. قدرت: موقعیت و شهرت اجتماعى، کنترل یا تسلط بر افراد و منابع؛ از جمله: اقتدار، حفظ تصویر عمومى، قدرت اجتماعى، بازشناسى اجتماعى، و ثروت.

6. امنیت: ایمنى، سازگارى و ثبات اجتماعى، ثبات در روابط و ثبات در خویشتن؛ از جمله: تمیزى، امنیت خانوادگى، سلامتى، امنیت ملى، پشتیبانى متقابل، حس تعلق، و نظم اجتماعى.

7. خوداتکایى: تفکر مستقل و انتخاب عمل، خلق کردن، کشف کردن؛ از جمله: انتخاب اهداف شخصى، خلّاقیت، کنجکاوى، و آزادى استقلال.

8. برانگیختگى: انگیختگى، تازگى و چالش در زندگى؛ از جمله یک زندگى محرک، زندگى متغییر، و تازگى.

9. سنت: احترام، تعهد و پذیرش آداب و رسوم و ایده هایى که فرهنگ سنتى یا مذهب مهیا مى سازد؛ از جمله: پذیرش قسمت در زندگى، فاصله، مذهبى/ متدین، متواضع، میانه رو، و احترام براى سنت.

10. رستگارباورى: فهم، ادراک، تحمل، حفاظت از سلامتى و رفاه براى همه مردم و براى طبیعت؛ از جمله: یک دنیاى زیبا، ذهن وسیع، حفاظت از محیط، عدالت اجتماعى، اتحاد با طبیعت، و خرد.

     ده ارزش و مؤلفه مطرح شده در بالا، چه ارتباطى با شخصیت مى تواند داشته باشد؟ در این بخش، به پژوهش هاى انجام شده در این خصوص اشاره مى شود. روکیچ صفات شخصیتى را به عنوان پیشایند ارزش ها در نظر مى گیرد.19 لاک و بوند20 دربررسى رابطه بین ابعاد شخصیت (گشودگى به تجربه، سازگارى، مسئولیت پذیرى، برون گرایى و روان رنجوریى) و ارزش ها در  بین دانشجویان چینى نشان دادند که سه بعد گشودگى به تجربه، سازگارى و مسئولیت پذیرى بیشتر با ارزش هاى شخصى رابطه دارد.

«گشودگى به تجربه»، با خودتعالى و رستگارباورى، خوداتکایى در مقابل پیشرفت، قدرت و همنوایى، و «سازگارى» با خودتعالى، ارزش هاى نیکوکارى، رستگارباورى، همنوایى و سنت، و «مسئولیت پذیرى» به طور مثبتى با ارزش هاى همنوایى در مقابل لذت گرایى و خوداتکایى رابطه دارد. هیرینجر21 همچنین یافتکه «گشودگى به تجربه» یک اثر معنادارى بر روى نشانگرهاى ارزش تداعى شده با رستگارباورى در مقابل همنوایى دارد و «مسئولیت پذیرى» با حفاظت، و خودتعالى و «سازگارى» نیز با خودتعالى رابطه دارد.

دولینگر و همکاران22 یافتند که بعد «گشودگىبه تجربه» به طور مثبتى با خودتعالى و رستگارباورى و خوداتکایى در مقابل لذت گرایى، قدرت، امنیت و همنوایى و «سازگارى» به طور مثبتى با نشانگرهاى خودبهبودى و حفاظت (پیشرفت و امنیت در برابر تخیلى یا خوداتکایى) رابطه دارد. روبرت و روبینز23 نشان دادند نشانگرهاى رستگار باورى بهطور مثبتى با گشودگى به تجربه و سازگارى، احسان و نیکوکارى به طور مثبتى با سازگارى در ارتباط است.

     یک و تانک24 یک رابطه مثبت بین پایدارى هیجانى و سنت، گشودگى و لذت گرایى، و در برابر، یک همبستگى منفى با احسان و نیکوکارى و امنیت گزارش کرده اند. روکاس و همکاران،25 دریافتند کهارزش هاى رستگارباورى، خوداتکایى، تحریک با گشودگى به تجربه ارتباط مثبت دارد. سایر ارزش ها امنیت، قدرت، همنوایى، سنت با گشودگى به تجربه همبستگى منفى داشتند.

نیکوکارى، همنوایى، و سنت با سازگارى نیز رابطه مثبت داشتند، در حالى که جهت مند به خود، برانگیختگى، لذت گرایى، پیشرفت و قدرت به طور منفى با سازگارى ارتباط داشتند. نتایج حاصل از مطالعات در کل چنین نشان مى دهد که گشودگى به تجربه، سازگارى و مسئولیت پذیرى (از ابعاد پنج گانه شخصیتى) با ارزش ها بیشتر در ارتباط است. در مورد دو صفت برون گرایى و روان رنجورى ثبات کمترى در مطالعات بود.

پی‌نوشت‌ها: 1. value. 2. A.S. Hornby, Oxford Advanced Learner Dictionary, p. 1435. 3ـ سیروس قنبرى و همکاران، «مقایسه نظام ارزشى دبیران با دانش‏آموزان دوره پیش‏دانشگاهى»، اندیشه‏هاى نوین تربیتى، دوره هفتم، ش 1، ص 30.

4ـ مجید اکبرى و سیدمحمد حسینى، «ارزش‏شناسى در فلسفه ارسطو»، آینه معرفت، سال هفتم، ش 20، ص 96.

5. Axiology.

6ـ محسن ایمانى و محمداسماعیل بابایى، «ارزش‏شناسى فارابى و دلالت‏هاى آن در تربیت اخلاقى: با تأکید بر اهداف اصول و روش‏ها»، تربیت اسلامى، سال دوم، ش 7، ص 84.

7. value system.

8ـ حسین لطف‏آبادى، «آموزش شهروندى ملى و جهانى همراه با تحکیم هویت و نظام ارزشى دانش‏آموزان» نوآورى‏هاى آموزشى، سال پنجم، ش 17، ص 18. 9. S.H. Schwartz, A Theory of Cultural Values and Some Implications for Work, Applied Psychology: An International Review, 48, p. 23-47.

10. Y. Abdel-Fattah, "Child Perception and Parental Care: Social Adjustment and Moral Values", The Social Sciences Journal, 20, p. 3-4. 11ـ احمدعلى نوربالا و همکاران، «بررسى سلسله‏مراتب ارزش‏هاى دانشجویان دانشگاه شاهد طى سال‏هاى 77ـ80»، دانشور رفتار، سال چهاردهم، ش 22، ص 83ـ108. 12. S.H Schwartz, "Universals in the Content and Structure of Values: Theoretical Advances and Empirical tests in 20 Countries", Advances in Experimental Social Psychology, N. 23, p. 1-65.

13. P.M. Homer & L.R Kahle, "A Structural Equation test of the Value-Attitude-Behavior Hierarchy", Personality Processes and Individual Differences, N. 54, p. 638-646.

144. M. Fishbein & I. Ajzen, Belief, Attitude, Intention, and Behavior: an Introduction to theory and Research, MA: Addison Wesley. 15ـ عبداللطیف محمدخلیفه، بررسى روان‏شناختى تحول ارزش‏ها، ترجمه سیدحسین سیدى، ص 61.

16. W. Bilsky, & S.H. Schwartz, "Values and Personality", European journal of Personality, N. 30, p. 163-181.

17. Ibid.

18ـ منصور وثوقى و حسین اکبرى، «روندها و عوامل مؤثر بر تغییر ارزش‏ها: یک مطالعه تطبیقى»، تحلیل اجتماعى نظم و نابرابرى، ش 59، ص 93ـ128. 19. M.J. Oliver & T.A Mooradian, "Personality traits and Personal Values: A Conceptual and Empirical Integration", Personality and Individual Differences, N. 35, p. 109-125.

202. C.L Luk, & M.H Bond, "Personality Variation and Values Endorsement in Chinese University Students", Personality and Individual Differences, N. 14, p. 429-437.

21. L.G Herringer, "Relating Values and Personality traits", Psychological Reports, N. 83, p. 953-954.

22. S.J Dollinger, F.L Leong & S.K Vlicini, "On traits and Values: with Special Reference to Openness to Experience", Journal of Research in Personality, N. 30, p. 23-41.

23. B.W. Roberts & R.W Robins, "Broad Disposition Broad Aspiration: the Intersection of Personality and Major life Goals", Personality and Social Psychology Bulletin, 26, p. 1284-1296.

24. M.S.M Yik & C.S Tang, "Linking Personality and Values: the Importance of a Culturally Relevant Personality Scale", Personality and Individual Differences, N. 21, p. 764-774.

25. S. Roccas, L. Sagiv, S.H Schwarts, & A. knato, "The Big five Personality Factors and Personal Values", Personality and Social Psychology Bulletin, N. 28, p. 789-801.

منبع: ماهنامه معرفت شماره179

ادامه دارد ............

منبع: 

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920701001591